73 tuổi, 51 năm cầm bút, hơn 200 bài thơ in trong hơn 10 tuyển tập.
Những con số này liên quan đến nhà thơ nữ người Ba Lan WISLAWA
SZYMBORSKA vào thời điểm tháng 10 năm 1996 khi Bà bất ngờ được trao giải
Nobel Văn học. Bất ngờ cho văn đàn thế giới, có thể bất ngờ cả cho
đương sự, nhưng tất nhiên tổ chức quyết định giải thưởng có lý do về sự lựa
chọn này:
“ Ở Szymborska Viện Hàn lâm Thụy Điển muốn vinh danh
một đại diện – một đại diện có sự thuần khiết và sức mạnh lạ thường
và cứng cỏi - của một quan điểm thơ ca. Của thơ ca với tư cách là một phản
hồi đối với cuộc sống, một lối sống, của nghệ thuật ngôn từ với tư
cách là tư tưởng và trách nhiệm.” (1)
Giấy chứng nhận giải thưởng nêu rõ :
" Giải Nobel văn học 1996 được trao cho W.Szymborska
do thơ của bà đã cho phép tái hiện bối cảnh lịch sử và sinh học một cách
chân thực đến (độ) mỉa mai trong những mảnh thực tại của con người. "
Wislawa Szymborska sinh ngày 2/7/1923 tại miền Tây nước Ba
Lan, ở thành phố nhỏ Bnin ( hiện nay là một khu phố của
Kornik ), gần Poznan. Từ năm 1931, bà chuyển về sống tại Cracovie,
theo học văn chương Ba Lan và xã hội học tại đại học Jagellon, từ 1945 đến
1948. Bà bắt đầu đăng thơ vào tháng 3/1945 trên phụ trang hàng tuần của nhật
báo Dziennik Polski với bài thơ Tôi tìm từ. Những năm hậu chiến, bà
tiếp tục in thơ trong nhiều nhật báo và tạp chí. Từ 1953 đến 1981, bà tham
gia ban biên tập tuần báo Đời sống văn học, giữ mục phê bình
những tác phẩm thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau : từ du lịch, ẩm thực,
nghề làm vườn và trò ảo thuật cho đến lịch sử nghệ thuật,
thơ của T.S. Eliot và Edward Lear. Szymborska còn làm cả việc dịch thơ, nhất
là thơ Pháp với Agrippa d’Aubigné ( 1552-1630 ).
Bà là hội viên Văn Bút ( PEN ) Ba Lan. Năm 1952 bà in tập thơ đầu
tiên “ Chúng ta đang sống vì thế đó ”. Sau đó liên tục cho ra đời nhiều tập
khác : “ Những câu hỏi cho mình” ( 1954 ) ; “ Lời kêu gọi Yeti” ( 1957 ); “ Muối”
( 1962 ); “ Tuyển thơ” ( 1967 ); “Trò hề” ( 1967 ); “Thơ” ( 1970 ); “Trường hợp
bất kỳ” ( 1972 ); “Con số lớn” ( 1976 ); “Tuyển thơ II” ( 1983 ); “Những
người trên cầu” ( 1986 ); “Kết thúc và bắt đầu” ( 1993 ).
Bà được trao bằng Tiến sĩ danh dự của Đại học Adam Mickiewicz
tại Poznan ( 1995 ), và đã được tặng nhiều giải thưởng văn học : giải thưởng
Goethe của Đức ( 1991 ); giải thưởng Herder của Áo ( 1995 ); giải thưởng của Hội
Văn Bút Ba Lan ( 1996 ).
TÔI KHÔNG BIẾT
Trả lời một cuộc phỏng vấn thực hiện ngay sau khi giải Nobel
1996 được công bố, WISLAWA SZYMBORSKA cho biết bà nhìn thấy thơ ca
“ở khắp nơi, ngay cả bên ngoài các bài thơ: trong văn xuôi,
phim ảnh, hội họa”. Vậy mà trong bài “Một số người thích thơ” bà
đã ngần ngại không giải thích được :
…(Một số người thích thơ)
Mà thơ là gì vậy?
Bao lời giải đáp mơ hồ vẫn còn đầy ra đấy
Thế mà tôi không biết,
Tôi vẫn không biết chi
Và tôi cứ bám vào nó
Như bám cọc cứu nguy.
“Tôi không biết” chính là
chiếc chìa khóa giúp WISLAWA SZYMBORSKA mở cửa vào thế giới thơ ca.
“… Tôi đánh giá cao câu nói ngắn: “Tôi không biết”. Câu nói nhỏ bé
nhưng nó bay với đôi cánh thần kỳ. Nó mở rộng những cuộc đời của
chúng ta để bao trùm những không gian bên trong chúng ta cũng như khoảng rộng
bên ngoài, nơi Trái đất mong manh của chúng ta đang treo lơ lửng.
(…) Những nhà thơ, nếu là nhà thơ thực thụ, phải nhắc đi nhắc lại
câu “ tôi không biết”. Mỗi bài thơ là một nỗ lực nhằm trả lời câu
phát biểu này, nhưng ngay khi vừa đặt dấu chấm hết, nhà thơ lại bắt đầu băn
khoăn, bắt đầu nhận ra rằng đó mới chỉ là thứ tạm thời, hoàn toàn
chưa thật là đầy đủ. Vậy là nhà thơ lại tiếp tục thử nghiệm, và sớm hay muộn,
những kết quả liên tiếp của sự không hài lòng về bản thân mình
như thế sẽ được các nhà nghiên cứu văn học sử gom lại bằng chiếc
ghim khổng lồ và gọi đó là “tác phẩm” của nhà thơ.” (2)
Với quan niệm đó, công việc làm thơ của WISLAWA SZYMBORSKA không hề dễ dãi.
Bà từng tâm sự rằng khi làm thơ bà chỉ dùng bút chứ không bao giờ sử dụng
máy vi tính. Nhất thiết phải có một khung cảnh thật riêng tư. “ Tôi
không tưởng tượng được có nhà văn nào mà không tìm cho mình thanh bình và yên lặng.
Thơ không thể ra đời giữa tiếng ồn, trong đám đông hay trên xe buýt.
Phải ở trong bốn bức tường và tin chắc là chuông điện thoại sẽ không
reo.”(3) Có khi bà đang viết một bài, rồi
để đó bắt đầu một bài khác. Có khi bà làm hai bài cùng một lúc. Số bài
thơ bà viết nhiều hơn số đã in. Thơ viết vào buổi tối, sáng hôm sau đọc lại
và có thể sẽ cho vào sọt rác để sẵn ở trong phòng. Còn
bài thơ mà bà hài lòng nhất thì chính là bài bà đang định viết lúc này đây. Bà
thích nên mới quyết định khai bút, còn khi nó đã thành hình, đã được in vào
sách thì hãy để nó tự xoay xở lấy. Còn vì sao lại làm thơ ư? Chẳng
phải là một sứ mạng to tát gì. "Vào một giai đoạn nào đó trong cuộc
đời, khi đã qua tuổi ấu thơ, bạn sẽ bước vào một thế giới đầy rủi
ro và trách nhiệm cá nhân, bạn sẽ nghiệm ra rằng chẳng thể làm được
gì để tránh điều đó. Cứ làm thơ và sẽ thấy. Có khi bạn sẽ tự biết
đó là thơ tồi, mọi người sẽ chối bỏ nó. Nhưng cũng có khi bạn thành
công.
(…)Có khi tôi thực sự có nhu cầu tinh thần để nói cái
gì đó tổng quát hơn về thế giới, và cũng có khi cái gì đó riêng tư.
Tôi thường viết cho một độc giả riêng lẻ - tuy tôi vẫn muốn có nhiều
người như vậy. Có nhiều nhà thơ viết cho số đông người tụ họp trong
phòng lớn, họ sẽ cùng nhau chia sẻ. Tôi lại thích độc giả của
mình tiếp xúc tay đôi với tác phẩm” (3)
“CẢM HỨNG KHÔNG PHẢI LÀ ĐỘC QUYỀN CỦA NHÀ THƠ”
Nét nổi bật trong thơ WISLAWA SZYMBORSKA là ngôn từ, giản dị,
cô đọng mà chính xác; bà thường xuyên sử dụng sự hài hước, châm biếm,
ngay cả nghịch lý, để làm nổi bật nội dung sâu sắc. Đề tài ưa
thích là cuộc sống thường ngày, được kể lại một cách tinh tế, lắm khi mỉa
mai, khởi đầu cho những chiêm nghiệm có màu sắc triết lý.
Trong bài “ Con mèo trong căn hộ trống”(viết ngay sau khi chồng
bà vừa qua đời), WISLAWA SZYMBORSKA trình diện một con mèo và cho nó lên tiếng
:
Chết. Đừng nên làm chuyện đó với một con mèo
Nhưng mèo thì làm gì được trong một căn hộ trống ?
Leo lên các bức tường ?
Cọ vào những đồ gỗ ?
Khung cảnh quen thuộc giờ sao vẫn thấy khác:
Có vẻ như không có gì đổi thay
Vậy mà không có gì như cũ
Không có gì xê dịch
Vậy mà không có gì ở nguyên một chỗ
Và tối đến, không một ánh đèn.
Dần dần, sự hiện diện của con mèo mờ nhạt dần :
Có tiếng bước chân người nơi cầu thang
Nhưng chẳng phải bước chân quen
Bàn tay ai đặt con
cá lên dĩa
Nhưng chẳng phải bàn tay thân.
Đời sống riêng tư của mỗi người hiện lên qua đời sống của con mèo: một người thân qua đời và tất cả trở nên hoang vắng. Nỗi cô đơn, sự thân thuộc của sự việc hàng ngày được mô tả thông qua tình cảm và cảm nhận của con
mèo, câu chuyện bắt đầu có vẻ bi thảm:
Có cái gì đó không bắt đầu
Vào đúng giờ thường lệ
Cái gì đó không xảy ra
Như đáng lẽ phải thế.
Phải chăng là sự khắc khoải về một tình yêu đã mất:
Có ai đó đã từng ở nơi này
Và bỗng nhiên không thấy nữa
Biến mất tăm.
Nhưng rồi mèo phải tự vệ, phải phản kháng, để khỏi đắm
chìm trong sự tuyệt vọng:
Chờ anh về
Nếu anh dám
Nói cho anh biết đừng làm thế với một con mèo.
Nó tiến gần đến anh
Dáng bất cần, vẻ kênh kiệu,
Làm bộ như không trông thấy anh.
Và cuối cùng là hình ảnh khá hài hước:
Nó đi thật chậm
Bước chân giận dữ
Và nhất là, không phóng nhảy lên, không kêu gừ gừ.
Hình ảnh con mèo lạc lõng trong một căn hộ trống khắc họa
nỗi cô đơn thường trực của con người trong sự vây bủa của không gian thinh
lặng giữa những người có giao thiệp mà thiếu giao cảm. Nếu thế thì, thà là
trò chuyện với vật vô tri:
Tôi gõ vào cánh cửa của đá.
- Tôi đây, hãy để tôi vào.
Tôi muốn vào bên trong
Nhìn khắp xung quanh
Hít hơi thở của đá.
(…)
Tôi gõ vào cánh cửa của đá.
- Tôi đây, hãy để tôi vào.
Tôi hứa sẽ không ở lâu trong đó
Không tìm chỗ nương thân
Tôi không bất hạnh
Tôi có một mái nhà
Thế giới của tôi đáng để tôi quay về
Tôi sẽ vào rồi ra hai bàn tay trắng.
(…)
Tôi gõ vào cánh cửa của đá.
- Tôi đây, hãy để tôi vào.
Đá trả lời: Tôi không có cửa.
Câu kết của bài thơ “Trò chuyện với đá” khô khốc, lạnh lùng, như một
lời cảnh tỉnh : hỡi loài người (mà ta hằng yêu dấu), hãy yêu thương
nhau (đừng để “rồi như đá ngây ngô”).
Vậy đó, bà kể về những kinh nghiệm đau buồn mà lúc nào
cũng bằng cái giọng nhẹ tênh, thản nhiên để hóa giải, chấp nhận cuộc
sống với hai khía cạnh tương phản, buồn bã và mừng vui, thương đau và hạnh
phúc, mà rốt cuộc, lúc nào cũng kết thúc bằng một nốt nhạc vui.
Nở nụ cười, và ôm nhau thắm thiết
Ta cố tìm sự thân thiện hòa đồng
Dẫu thực lòng chúng ta vẫn từng biết
Mình khác nhau như hai giọt nước trong.
( Không có gì hai lần )
Không gian thơ của WISLAWA SZYMBORSKA có vẻ quen thuộc với
người đọc ở mọi nơi: đó là thế giới chung quanh, là cuộc sống
thường ngày. “Thuở nhỏ tôi chẳng ngạc nhiên về điều gì;
còn bây giờ cái gì cũng làm tôi ngạc nhiên được. Cái nhỏ nhặt nhất
tôi nhìn thấy, một chiếc lá, một đóa hoa, chẳng hạn, “ tại sao lại thế này?”,
“cái gì đây vậy?”. Và còn một động lực khác nữa là sự tò mò. Tôi tò mò về con
người, cảm nghĩ, số phận, ý nghĩa đời sống của họ.
Bà nhìn và quan sát mọi vật không phải với con mắt trần
gian và thuật lại không với nghệ thuật của nhà nhiếp ảnh.
Trong “Viện bảo tàng” bà ghi nhận có “ những chiếc dĩa, nhưng chẳng có
sự thèm ăn/ nhưng chiếc nhẫn cưới, nhưng tình yêu e chừng đã tàn lụi đâu
đã ba trăm năm/ một chiếc quạt, nhưng không có sự thẹn thùng thiếu nữ/ những
thanh kiếm, nhưng đâu rồi cơn giận dữ…”.Còn nói về “Bầu trời”, bà
nhận xét: “Sự phân chia trái đất và bầu trời/ Không phải là phương cách
đúng/ để xem xét cái vẹn toàn / Chẳng qua chỉ là cho phép
sống/ với một địa chỉ chính xác hơn/ dễ dàng nhanh chóng hơn/ nếu có
khi cần phải kiếm tìm”. Chuyện “Viết lý lịch” ( kèm theo các loại đơn từ)
cũng được trình bày một cách độc đáo:
Dù cuộc sống ngắn dài ra sao
Lý lịch cũng chỉ nên viết gọn.
Phải rõ ràng, chắt lọc sự kiện.
Phong cảnh, thay bằng địa chỉ
Kỷ niệm sơ sài, bằng ngày tháng chi ly
Bao nhiêu mối tình đã qua đi
Chỉ ghi lại cuộc tình đã cưới
Còn trong số những trẻ con
Chỉ quan trọng đứa đã sinh ra.
Ai biết anh, cần hơn là anh biết
ai.(...)
Trên trời dưới đất, sự vật nào, hiện tượng nào cũng được WISLAWA SZYMBORSKA nhìn bằng
cách riêng của mình:
Tôi phải vô cùng vội vã
Để mô tả một đám mây
Bởi chỉ khoảnh khắc một giây
Cũng đủ để nó đổi khác.
Đặc điểm của mây:
Không bao giờ lặp lại
Hình thù, màu sắc, vị trí,
Và cách sắp đặt bên nhau.
Không bận tâm phải ghi nhớ điều gì
Mây thênh thang bay qua ngàn sự kiện.
Phải làm chứng việc gì trên trái đất?
Mây tan ngay khi sự việc mới xảy ra.
So với mây, cuộc sống tỏ ra vững chắc
Hầu như trường kỳ, gần như vĩnh cửu.
Bên cạnh những đám mây
Đá cũng có vẻ như người anh em
Dễ dàng tin cậy
Tuy thật ra chỉ là họ hàng xa cách, dở hơi.
Hãy để mọi người nếu muốn cứ tồn tại
Và rồi sẽ lần lượt chết đi
Mây cũng chẳng quan tâm gì
Đến những chuyện phù phiếm đó.
Rồi trên cả cuộc đời của bạn
Cũng như cuộc đời dang dở của tôi
Mây cứ lướt qua kiêu kỳ, phẳng lặng.
Mây không bị buộc phải tan biến khi chúng ta đi xa
Mây không cần ai phải nhìn thấy khi trôi qua.
( Những đám mây ).
SAU GIẢI NOBEL
Tại buổi yến tiệc tổ chức sau lễ trao giải tại Tòa Thị chính
Stockholm vào tối 10/12/1996, khi Quốc vương Thụy Điển Karl Gustaf phát biểu
chúc mừng bà ( bằng tiếng Pháp), WISLAWA SZYMBORSKA đáp lại ngắn gọn ( cũng bằng
tiếng Pháp ):
“Không ai có thói quen được nhận giải Nobel, và cũng không ai có
thói quen bày tỏ sự biết ơn của mình về việc đó. Trong tiếng mẹ đẻ của
tôi, cũng như trong những ngôn ngữ khác, có nhiều từ đẹp để lựa
chọn. Nhưng với tôi, vào dịp này, từ đơn giản nhất là nghiêm túc và có ý
nghĩa nhất: Cám ơn ( merci- dziêkujê).”
Từ tác phẩm bước ra đời thường, WISLAWA SZYMBORSKA vẫn giữ phong
cách riêng như thế.
Lặng lẽ và khiêm nhường, thông minh và sáng tạo, WISLAWA
SZYMBORSKA ở tuổi ngoài tám mươi vẫn tiếp tục sáng tác. Năm 2002, bà
xuất bản tuyển tập “Khoảnh khắc”gồm 23 bài thơ. Cùng năm đó, tác phẩm “
Bài đọc nhiệm ý – Văn xuôi” ra đời, tập hợp những bài phê bình của
bà. Năm 2005 thêm một tuyển tập thơ nữa: “ Dấu hai chấm”. Vẫn
bản tính ưa hài hước châm biếm mà không hề hời hợt, xuê xoa. Vẫn khuynh hướng
chuyển hóa những nhận xét qua kinh nghiệm cá nhân thành những suy nghiệm về phận
người mong manh, về sự hiện diện của cá thể nhỏ nhoi giữa
bao la vũ trụ. Khó tìm thấy một nhà thơ nào khác có nét tương đồng với bà về ngôn
ngữ và tư tưởng. Phải chăng vì điều này mà thơ của WISLAWA SZYMBORSKA đã
được dịch ra hơn 30 thứ tiếng khác nhau trên thế giới?
Ngày 17/1/2011 Tổng thống Ba Lan Bronislaw Komorowski đã trao tặng
bà phần thưởng cao nhất của nhà nước : Huân chương Đại bàng trắng “để ghi
nhận những cống hiến của bà cho nghệ thuật Ba Lan và những thành tựu xuất
sắc của bà trong lĩnh vực văn học”.
Chỉ một năm sau, vào ngày 9/2/2012, cũng chính Tổng Thống Ba Lan
đã đến tiễn đưa bà tại tang lễ được tổ chức thật trọng thể với sự tham dự của
nhiều quan chức chính phủ, đại diện đoàn ngoại giao, nhiều nhà văn, nhà thơ,
đông đảo bạn bè và người hâm mộ ( bà qua đời trước đó tám ngày ). Trong những
ngày bệnh nặng nằm tại nhà riêng, bà đã đề nghị đừng ai đến thăm để mọi người
có thể giữ mãi hình ảnh của bà còn mạnh khoẻ. Theo nguyện vọng, bình đựng hài
cốt của bà đã được đưa từ nhà tang lễ đến khu mộ gia đình, nơi bố mẹ bà đang
yên nghỉ. Đến lúc này, người yêu thơ Wislawa Szymborska có thể đọc lại bài thơ
Nấm mộ, như những lời trên văn bia bà tự viết cho chính mình trước khi từ
giã cuộc đời:
Nơi đây yên nghỉ, như một dấu phẩy lỗi thời,
Tác giả của vài bài thơ,
Người đã được đất lành
Dành cho cõi thanh bình vĩnh cửu,
Dù cho thi thể kia
Chẳng thuộc văn đoàn nào.
Và trên nấm mộ kia,
Chẳng có gì hơn,
Một bài thơ tồi,
Một loài hoa dại,
Và con chim cú mèo.
Hỡi khách vãng lai,
Trước khi dời bước,
Hãy rút trong cặp ra
Bộ óc của máy vi tính
Và ngẫm suy trong giây lát
Về phận đời của Szymborska.
Xin mượn phát biểu của nhà văn Thụy Điển Birgitta Trotzig trong diễn
văn Tuyên dương để thay cho lời kết :
“ Tôi muốn tóm tắt công việc của WISLAWA SZYMBORSKA là công việc
ngôn từ làm thay đổi sâu sắc trạng thái của thế giới. Môt công việc
được tóm tắt hay nhất bằng những lời của chính bà trong bài thơ Khám phá :
Tôi tin ở sự từ chối tham dự
Tôi tin ở sự nghiệp bị phá sản
Tôi tin ở những năm làm việc bỏ phí
Tôi tin ở điều bí mật mang xuống đáy mộ
Những từ này bay vút lên đối với tôi vượt qua mọi quy luật
Mà không cần tìm sự ủng hộ của những ví dụ thực tế
Niềm tin của tôi mạnh mẽ, mù quáng và không cơ sở.
THÂN TRỌNG SƠN
(1) Tuyên dương của Viện Hàn lâm Thụy Điển–Birgitta Trotzig, nhà văn, thành
viên Viện
Hàn lâm Thụy
Điển.(Award Ceremony
Speech - Bản
tiếng Anh của Rika Lesser.)
(2) Nhà thơ và Thế giới – Diễn từ Nobel của WISLAWA SZYMBORSKA (Nobel Lecture –
The Poet and the Word – Bản
tiếng Anh của Stanislaw Baranczak và Clare
Cavanagh)
(3) Phỏng
vấn của
Dean E. Murphy, Thời
báo Los Angeles, 13/10/1996.
(*) Người
viết không đọc được tiếng Ba Lan. Những đoạn/bài thơ trong bài này đều dựa vào các bản dịch tiếng Anh và tiếng Pháp.
