NGÔ
THẾ VINH
Đập
thủy điện Don Sahong
in
đậm dấu tay Trung Quốc
“Sản xuất lúa gạo ĐBSCL
bị đe dọa hơn nữa do xây con đập thứ hai Don Sahong ở Nam Lào. Con đập chắn
ngang dòng chính Mekong ngay trước khi đổ vào vùng Thác Khone, sẽ làm giảm
[thay đổi] dòng chảy, gây nguy hại cho khu bảo tồn Ramsar Siphadone, cho mùa
màng và ngư nghiệp dưới nguồn". Gs Võ Tòng Xuân, 2013
Gửi Nhóm Bạn Cửu
Long
NGÔ THẾ VINH
QUỐC HỘI LÀO BẬT
ĐÈN XANH
Theo tạp chí The Diplomat [Sep
04, 2015] Quốc Hội Lào đã chính thức thông qua Dự án Đập Don Sahong, một dự án từ
bấy lâu gây rất nhiều tranh cãi. Dự trù ban đầu con đập được Công ty Xây dựng Mã
Lai MegaFirst khởi công vào cuối năm nay 2015. Do tiềm năng thuỷ điện của con Sông
Mẹ - Mea Nam Khong, là tên Lào Thái của
con sông Mekong, nhà nước Lào bất chấp mọi chỉ trích và với lời kêu gọi của các
quốc gia láng giềng Thái Lan, Cam Bốt và Việt Nam, là ngưng dự án Don Sahong và Lào
vẫn kiên quyết đi tới thực hiện cho bằng được kế hoạch phát triển thuỷ điện của
mình.
NGUỒN THUỶ ĐIỆN SÔNG MEKONG
Với chiều dài hơn 4,800 km, Mekong là con
sông lớn thứ ba Châu Á và là thứ 11 của thế giới. Sự phong phú của hệ sinh thái
sông Mekong chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon, Nam Mỹ. Tiềm năng thuỷ điện của
sông Mekong khoảng 60,000 MW:
--
Lưu Vực Trên 28,930 MW với nửa khúc sông nằm trong lãnh thổ Trung Quốc; và chuỗi
14 Con Đập Bậc Thềm / Mekong cacades Vân
Nam.
-- Lưu Vực Dưới 30,000 MW là khúc sông
Mekong hạ lưu chảy qua 5 quốc gia Miến Điện, Lào, Thái Lan, Cam Bốt và Việt
Nam, với chuỗi 12 con đập dòng chính hạ lưu chủ yếu nằm trong hai nước Lào và
Cam Bốt.
THẢM HOẠ VẪN TỪ PHƯƠNG BẮC
Về phía Trung Quốc, nơi thượng nguồn
Sông Mekong Bắc Kinh đã hoàn tất hai con đập lớn nhất: con khủng long Nọa Trác
Độ/ Nuozhadu 5,850 MW và con Đập Mẹ Tiểu Loan/ Xiaowan 4,200 MW, về tổng thể Bắc
Kinh hầu như đã hoàn thành kế hoạch thuỷ điện của họ trên sông Lan Thương/
Lancang Jiang, tên TQ của con Sông Mekong và theo Fred Pearce, Đại học Yale thì
con sông Mekong đã trở thành tháp nước
và là nhà máy điện của TQ. [3]
Philip Hirsch, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Sông Mekong Đại học Sydney
nhận định: “Hai con đập khổng lồ Nọa Trác Độ và Tiểu Loan sẽ ảnh hưởng trên suốt
dòng chảy của con sông Mekong xuống tới tận ĐBSCL của Việt Nam.”
Với sáu con đập lớn dòng chính đã hoàn tất trên trên khúc sông Mekong
thượng nguồn, TQ đã đạt được công suất 15,150 MW – nghĩa là hơn một nửa toàn
công suất tiềm năng thuỷ điện của con sông Lan Thương. Với 8 dự án đập dòng
chính còn lại, và có thể sẽ còn thêm nhiều dự án mới nữa, TQ cũng sẽ dễ dàng dứt
điểm sớm trong vòng mấy thập niên đầu Thế kỷ 21.
LẠI CÓ DẤU TAY
CỦA TRUNG QUÔC
Trong một bức
thư ngày 2 tháng 2, 2015 của International
Rivers Network/IRN Mạng Lưới Sông Quốc Tế gửi tới Sinohydro International Corporation bày tỏ quan điểm của tổ chức IRN
chống lại Dự án Đập Thuỷ điện Don Sahong do những ảnh hưởng tác hại môi trường
và xã hội trên dòng chính Sông Mekong.
Đoạn thư viết
tiếp: "Chúng tôi được biết Sinohydro
International được đấu thầu phần EPC/ Engineering Procurement Construction/thiết kế, quản lý và
xây dựng cho Dự án Don
Sahong, sự kiện ấy khiến cộng đồng quốc tế hết sức quan tâm về mối liên hệ của
Trung Quốc tới Dự án này. Chúng tôi nhận định rằng Sinohydro, một tổ hợp của Nhà
nước Trung Quốc khi ký một hợp đồng liên quan tới triển khai dự án, điều ấy sẽ
can thiệp vào tiến trình thương thảo. Đây chính là thời điểm vô cùng nhạy cảm
cho toàn vùng đối với cái giá phải trả cho việc phát triển thuỷ điện trên Sông
Mekong. Chúng tôi hy vọng Sinohydro sẽ hỗ trợ cho những cuộc thảo luận về sự cần
thiết có thêm những cuộc nghiên cứu khoa học, và trên hết là sự tôn trọng những
quyết định và các yêu cầu chính thức từ các chính phủ Thái Lan, Cam Bốt và Việt
Nam". Hết trích dẫn.
Như vậy bức màn
của sự thật đã được vén lên: MegaFirst của Mã Lai chỉ là nhóm chủ thầu đầu
tư/ Investor vào Don Sahong, một công ty không có kinh nghiệm xây dựng hay điều hành nào về thuỷ điện
nên rõ ràng họ làm một bình phong / một lá chắn cho Sinohydro đứng
phía sau,
thực hiện phần kỹ thuật xây đập bất chấp tác hại ra sao đối với dân cư trong
lưu vực.
Ai cũng biết Sinohydro International là một công ty
quốc doanh khổng lồ xây đập trên toàn cầu của Trung Quốc, được xem là lớn nhất
thế giới nhưng cũng đã từng mang rất nhiều tai tiếng về những con đập gây ra những
tác hại môi sinh. Và có thể nói mà không sợ sai lầm Don Sahong sẽ là một con đập
Made in China. [1]Sau Don Sahong, Sinohydro còn trực tiếp
nhận thầu hai dự án dòng chính khác là Pak Lay của Lào và Sambor của Cam Bốt.
Tệ hại hơn nữa là hai công ty Việt Nam
cũng đồng loã trực tiếp nhận thầu xây 2 con đập dòng chính Luang Prabang của
Lào và Stung Treng của Cam Bốt; có thể ví như hành động cầm súng tự bắn vào chân mình.
Điều đó giải
thích được tại sao một nước Lào nhỏ bé nhất nhưng lại có thể hành động ngang
ngược như vậy bất chấp mọi mối quan tâm của các quốc gia láng giềng [vốn thiếu
nhất quán và chia rẽ] và cả đối với những khuyến cáo của các tổ chức hoạt động
môi sinh. Lào đã có được sự hậu thuẫn vô điều kiện của Bắc Kinh.
TỪ XAYABURI TỚI
DON SAHONG
Cho dù có khuyến cáo 2011
của Ủy Hội Sông Mekong / MRC là nên hoãn triển khai tất cả các dự án đập thuỷ điện
dòng chính hạ lưu ít nhất một thập niên tới năm 2020 để có thêm thời gian
nghiên cứu, nhưng khuyến cáo ấy đã không được nhà nước Lào lắng nghe. Lào vẫn
khởi công xây con đập dòng chính Xayaburi 1,285 MW là con đập đầu tiên nằm
ngoài lãnh thổ Trung Quốc. Xayaburi đã được ví như quân cờ Domino đầu tiên đổ
xuống, có hiệu ứng kéo theo những bước khai triển ồ ạt của những con đập hạ lưu
khác.
Sau Xayaburi, Don
Sahong là quân cờ Domino thứ hai đổ xuống. Cách đây gần hai năm, ngày 3 tháng
10, 2013, Lào thông báo cho MRC về quyết định xây con đập dòng chính thứ hai:
Don Sahong, là một con đập-dòng-chảy / run-of-river dam trụ trên suốt chiều
dài 5 km của hẻm nước /water channel
Hou Sahong nằm trên vùng Thác Khone, chỉ cách biên giới Cam Bốt 2 km. Don Sahong
có công xuất 260 MW, nhỏ hơn rất nhiều so với cả những
con đập phụ lưu của Lào. [Hình I]
Hình I: Vị trí đập thuỷ điện Don Sahong
260 MW
trên Thác Khone, Nam Lào[nguồn: MRC]
Thác Khone vốn là một
cảnh trí hùng vĩ của sông Mekong bao gồm nhiều ghềnh thác và hàng ngàn đảo nối
tiếp nhau.Theo Ks Phạm Phan Long / Viet Ecology Foundation thì "nếu lưu lượng
trung bình/ năm thác Niagara là 2400 m3/s, Victoria 1088 m3/s so với 10156 m3/s
ở Pakse trạm quan trắc sát nhất thác Khone, như thế lưu lượng trung bình/ năm vùng
thác Khone gần gấp 3 lần tổng số lưu lượng của con hai thác kia".
Năm 1886, Đoàn thám hiểm Pháp Doudart de Lagrée / Francis Garnier đã khởi hành từ Sài Gòn ngược dòng sông Mekong đi tìm một thuỷ lộ giao thương với Trung Hoa qua ngả Vân
Nam; sau khi ghé Angkor đi tiếp tới Thác Khone thuộc địa phận Nam Lào, họ đã
phải kinh ngạc trước một cảnh tượng vô cùng hùng vĩ và ngoạn mục với vang ầm tiếng
nước đổ từ các ghềnh đá sủi bọt tung tóe. Đến đây
thì họ nhận ra rằng không thể nào có thể dùng tàu thương mại từ Sài Gòn lên đến
Lào, rồi tới Vân Nam Trung Quốc qua đường sông Mekong. [Hình II]
Hình II: Ghềnh thác trên Sông Mekong Nam Lào
[nguồn: Francis Garnier, Voyage d'exploration en
Indo-Chine, Paris 1885]
Thác Khone là phần hết sức kỳ lạ của
con sông Mekong về phương diện đa dạng sinh học.
Ngay dưới chân thác là một quần thể phong phú nhất về cá, với những loài cá nước
ngọt không chỉ của Đông Nam Á mà là của cả thế giới:với
khoảng 1,500 chủng loại cá trong số đó có hơn 2/3 thuộc loại di ngư / migratory fish, lội ngược dòng Mekong theo
mùa và lên cả các phụ lưu trong chu kỳ sinh sản và tăng trưởng; đa số thuộc loại
cá đánh bắt là nguồn lương thực và trao đổi thương mại với sản lượng lên tới 4
triệu tấn mỗi năm trị giá lên tới 9 tỉ MK, chưa kể tới những loại thuỷ sản
khác như tôm cua rùa ốc và cả rong tảo.
Sông Mekong bấy lâu đã
như "mạch sống" của ngót 70
triệu dân sống trong lưu vực; không phải chỉ có nguồn nước, nguồn phù sa, mà phải
kể tới nguồn cá chiếm tới 80% lượng protein trong mỗi bữa ăn của cư dân Lào và
Cam Bốt. Theo các chuyên gia môi sinh thì khúc sông Mekong nơi thác Khone thể coi
là “ tử huyệt” của toàn hệ sinh thái lưu vực sông Mekong.
Hình III: Đánh bắt cá trên Thác Khone (trái);
Thác
Khone Mùa Khô (phải)
[nguồn: Tom Fawthrop]
DON SAHONG TÁC HẠI VÔ LƯỜNG
Thác Khone từng được ví như một một
thế giới vi mô – microcosm của toàn hệ
sinh thái sông Mekong, nơi để
cho các nhà sinh học và ngư học nghiên cứu. Do tầm quan trọng độc nhất vô nhị ấy,
TS Mark Hill đã kêu gọi bằng mọi giá phải bảo vệ sự toàn vẹn của vùng thác
Khone trong những kế hoạch phát triển và xây các đập thủy điện trên sông
Mekong.
Đã có rất nhiều chứng
cớ là con đập Don Sahong, tuy chỉ cao khoảng 30m với công suất 260 MW [nhỏ nhất
so với 11 dự án dòng chính hạ lưu] nhưng lại có tác hại vô lường trên toàn hệ
thủy sinh thái sông Mekong, vì đây là điểm quy tụ tối đa của các đoàn di ngư.
Phần lớn lượng cá mà ngư dân Lào và Thái lưới bắt được trên thượng nguồn là từ
các đoàn di ngư lội ngược dòng từ thác Khone. Kể cả nguồn cá từ các phụ lưu sông
Mekong cũng phụ thuộc vào các đoàn di ngư từ vùng thác Khone này.
Những quốc
gia tài trợ cho Lưu vực Sông Mekong cũng như các nhà hoạt động môi sinh, trong
đó có Hội Sinh Thái Việt / Viet Ecology
Foundation đã gửi thư đề nghị chính phủ Lào ngưng xây đập Don Sahong nhưng Lào hầu
như bất chấp.
Thấy được mối hiểm
nguy của con đập Don Sahong trực tiếp đối với vựa cá của Cam Bốt nên cuối năm
2007, Ủy ban Quốc gia Mekong Cam Bốt cũng đã gửi thư phản đối tới chánh phủ
Lào, nhưng “không được hồi âm”. Tháng 11, cũng năm 2007 tại Hội nghị
Siem Reap, phái đoàn Cam Bốt và các tổ chức NGO một lần nữa lên tiếng phản đối
dự án Don Sahong, và sau đó thì MRC cũng gửi bản lượng giá với “những nhận định
chỉ trích” về con đập Don Sahong tới chánh phủ Lào, và một lần nữa bị chánh
phủ Lào “coi như không có” và vẫn cứ tiến hành ký kết bản Hợp đồng Dự án
Phát triển với công ty Mã Lai MegaFirst.
Thủ tướng Hun Sen cũng
đã tới Lào [03/2008] thảo luận về dự án đập Don Sahong do ảnh hưởng di hại trực
tiếp tới Cam Bốt. Nhưng sau đó, theo Milton Osborne với lý do thật khó hiểu là Ủy
ban Quốc gia Mekong Cam Bốt nhận được chỉ thị là phải ngưng chỉ trích công khai
dự án đập Don Sahong. [Tưởng cũng nên ghi lại ở đây là Cam Bốt cũng có dự án
đập thủy điện Sambor, cùng với Don Sahong, được coi như một “tử huyệt” thứ hai
đối với các loài cá sông Mekong]
Và rõ ràng, như một mẫu ứng xử/ pattern nhất quán và liên tục
của nhà nước Lào: không nghe, không hồi đáp, vẫn tiến hành: đó không thể gọi là
cách hành xử văn minh trong bang giao quốc tế ở thế kỷ 21. Chánh phủ Lào chứng
tỏ là đã không tôn trọng tinh thần của Điều 7 trong Hiệp Ước Hợp Tác Phát
Triển Bền Vững Lưu Vực Sông Mekong 1995:"Các quốc gia thành viên ký
kết cùng đồng ý là bằng mọi cố gắng phòng tránh, làm nhẹ hay giảm thiểu những hậu
quả tác hại trên môi trường do phát triển và xử dụng Lưu vực Sông Mekong.”
Lào đã và đang đơn phương chọn quyền lợi
riêng tư ngắn hạn nhưng với cái giá rất đắt phải trả của chính đất nước Lào và
cả các quốc gia lân bang. Cho đến nay những khuyến cáo và khả năng điều hợp của
Uỷ Hội Sông Mekong MRC đã hơn một lần tỏ ra là vô hiệu.
Hình IV: Từ con thuyền trên khúc Sông
Mekong Nam Vang,
người dân Cam Bốt giương biểu ngữ phản đối
Đập Don Sahong
[photo by Heng Chivoan]
Đến bao
giờ thì mới có được tiếng nói cư dân nơi ĐBSCL?
LÀO XỨ KUWAIT THUỶ ĐIỆN ĐÔNG NAM Á
Với những người Lào có học hiểu biết, họ thấy được tiềm năng thiên nhiên
phong phú của đất nước Lào, giới lãnh đạo thế hệ mới ở Lào nuôi tham vọng khai
thác tiềm năng thuỷ điện con sông Mekong để mong sao biến xứ Lào thành "Bình Điện Đông Nam Á/ the battery of
Southeast Asia".
Những ai có theo dõi
các bước khai thác thủy điện của Lào sẽ nhận ra ngay rằng không phải Tổng Thống,
Thủ Tướng hay Ngoại trưởng Lào, nhưng là một tên tuổi khác Viraphonh Viravong nổi
bật và trí tuệ của đất nước Lào. Viraphonh Viravong trong suốt hơn ba thập niên
qua đã có những nỗ lực bền bỉ và kiên định với giấc mơ canh tân, biến đất nước
Lào trở thành một xứ “Kuwait về thủy điện
của Đông Nam Á".
Viraphonp Viravong thường
xuyên thăm viếng suốt dọc con sông Mea Nam Khong tìm tới những nơi có thể xây
thêm đập thủy điện, với thuyết phục người dân Lào nơi các khu xây đập về những
lợi lộc do các con đập đem lại: họ sẽ có điện quanh năm, có thêm đường xá, nhà
thương, trường học do lợi tức từ nguồn điện đem về. Viraphonp Viravong đã có kinh
nghiệm về các con đập phụ lưu lớn của Lào và nay với con đập dòng chính đầu
tiên Xayaburi, cho dù gặp sự chống đối mạnh mẽ từ mọi phía nhưng Viraphonp
Viravong lần lượt hóa giải những mũi dùi chống đối và không ngừng tiến hành triển
khai con đập Don Sahong.
Hình V: Viraphonp Viravong,
Thứ Trưởng Bộ Năng Lượng và Hầm Mỏ Chính phủ Lào
Ngày 15-10-2012 Viraphonp Viravong tới Viện Kỹ Thuật Á châu, Bangkok để
duyệt xét mô hình đập Xayaburi, tại đây, ông khẳng định: “Phát triển tiềm
năng thủy điện của Lào là chuyện đương nhiên. Chỉ có vấn đề làm sao để thực hiện
bền vững.”
NHỮNG TIẾNG KÊU TRONG SA MẠC
Nhà nông học Võ Tòng Xuân, là một trong số người tiên phong đưa giống Lúa Thần
Nôngvào ĐBSCL đã phát biểu về tác hại của con đập Don Sahong: “Sản xuất lúa gạo
ĐBSCL bị đe dọa hơn nữa do xây con đập thứ hai Don Sahong ở Nam Lào. Con đập chắn
ngang dòng chính Mekong ngay trước khi đổ vào vùng Thác Khone, sẽ làm giảm [thay
đổi] dòng chảy, gây nguy hại cho khu bảo tồn Ramsar Siphadone, cho mùa màng và
ngư nghiệp dưới nguồn. Chúng tôi đã chứng kiến những cánh đồng lúa lan rộng
trong mùa khô trên khắp các vùng Đông Bắc Thái, Nam Lào và Cam Bốt, đã rút đi một
lượng nước sông rất đáng kể trong vùng. Nhiều năm qua, nguồn nước cung cấp cho
các vụ lúa mùa khô nơi ĐBSCL đã bị sút giảm nghiêm trọng, hậu quả là nạn nhiễm
mặn tiến sâu vào đất liền xa tới 80 km và gây tổn hại cho mùa màng. Chúng tôi
kêu gọi chính phủ Lào và các nhà đầu tư Mã Lai hãy tự tiết chế không gây tác hại
thêm cho dòng chính Sông Mekong nhằm bảo vệ môi sinh và cư dân nơi hạ nguồn.” (26-10-2013)
Hình VI: nhà nông học Võ Tòng Xuân trên cánh đồng lúa
khô cháy vì nhiễm mặn, Quận Gia Rai, ĐBSCL
[nguồn: tư liệu Gs Võ Tòng Xuân]
Cũng để thấy rằng,
thay vì kêu gọi các nhà đầu tư Mã Lai
tự tiết chế nhưng nếu biết MegaFirst chỉ là đồng loã đứng tên và thủ phạm đích
thực đứng phía sau dự án Don Sahong chính là tập đoàn Sinohydro của nhà
nước Trung Quốc.
SẼ ĐI VỀ ĐÂU
Sông Mekong lẽ ra là sợi
dây nối kết các quốc gia trong lưu vực chứ không phải là nguyên nhân gây chia rẽ; nhưng
từ thập niên đầu của thế kỷ 21, ước vọng ấy đang bị đổ vỡ, do khủng khoảng niềm
tin, khiến triển vọng hợp tác trong “Tinh
Thần Sông Mekong” như một mẫu số chung để cùng nhau phát triển, cùng nhau
hướng tới một tương lai thịnh vượng cho toàn vùng đã trở thành ngày một xa vời.
Chỉ mới đây thôi, vào ngày 31 tháng 7 năm
2015, ông Đinh Hưng từ ĐBSCL đã gửi đến BBC một lời báo động mà nhà báo Tưởng Năng Tiến khi đang
lênh đênh trên Biển Hồ đã cho là "muộn màng":
“Các dòng sông Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Vĩnh Long
đang bị xâm nhập mặn vào nội địa trên 70 km, và có chiều hướng tăng nhanh. Hiện
một số địa phương trong vùng ĐBSCL đã xuất hiện tình trạng thiếu nước ngọt trầm
trọng. Những tháng gần đây tại ĐBSCL, việc nước mặn tấn công ‘chưa từng thấy’
làm ‘đảo lộn cuộc sống’, không phải là bất ngờ mà là tất yếu theo dự đoán. Người
dân các tỉnh Cần Thơ, Hậu Giang, Bạc Liêu, Cà Mau, Kiên Giang đang phải ‘chạy mặn’
từng ngày. Các tiểu vùng nước ngọt quanh năm bị đảo lộn, bị mặn xâm nhập, đã đe
dọa cả trăm ngàn hecta đất nông nghiệp, nhiều vườn cây ăn trái nằm trên nguy cơ
xóa sổ, thủy sản nước ngọt bị tổn thất lớn. Tất cả nguy hại đang đổ trên đầu
người dân nơi đây.”
Chỉ riêng với ĐBSCL, bấy
lâu với nguồn nước ngọt và trữ lượng phù sa phong phú từ con sông Mekong đã khiến
Việt Nam là cái nôi sản xuất lúa gạo lớn thứ hai thế giới chỉ đứng sau Thái Lan;nhưng nay thì ngót 20 triệu cư dân
ĐBSCL đang trước nguy cơ: mất nguồn nước ngọt, mất nguồn phù sa, và cả vùng châu
thổ phì nhiêu đang chìm dần trong biển mặn. Hậu duệ của những thế hệ dũng mãnh
tiên phong khai phá trong cuộc Nam Tiến cách đây mới ba trăm năm, thì nay đang
bị một chế độ toàn trị ức chế đến bất động, không được quyền cất lên tiếng nói
ngay trên đất nước mình và đang cúi đầu chấp nhận lùi bước trước thảm hoạ bị
xoá đi cả một nền Văn Minh Miệt Vườn
và trong một tương lai không xa, rồi ra trên tầm vóc quốc gia, sẽ có những đợt tỵ nạn môi sinh/ ecological refugees vào
giữa thế kỷ 21 nhưng họ sẽ đi về đâu?
NGÔ THẾ VINH
California Sep 28, 2015
Tham
Khảo:
1)
Is the world's biggest
dam builder willing to change?
Peter Bosshard, ChinaDialogue, 16.12.2014
2)
Dam promises are ‘a facade’, Daniel Pye and Laignee Barron, Phnom Penh Post Fri, 3 October 2014,
3)
The Two Poles of Destruction from Nuozhadu to Don Sahong The Mekong in the Claw
of Death. Ngô Thế Vinh, Ecology Foundation, Oct 25, 2014, http://vietecology.org/Article.aspx/Article/112
4)
Global Ecology and the "Made in China's Dams. Ngô Thế Vinh. Viet Ecology
Foundation, July 2010. http://vietecology.org/Article.aspx/Article/62#
