Băng qua Biển Hồ đến khu Bảo tồn sinh thái Tonle Sap
(nguồn: tư liệu Ngô Thế Vinh)
Thưa,
dù đã 17 năm trôi qua, bức tranh sống động mà ông “phác họa” về những tác hại
khủng khiếp do các con đập thủy điện gây ra cho đời sống người dân lưu vực sông
Mekong vẫn còn nóng hổi tính thời sự. Từ những dự cảm rất sớm về những hậu quả
do các đập thủy điện gây ra trên dòng Mekong nói chung và ĐBSCL nói riêng, ông
nhận định gì về thực trạng hiện nay?
Năm
2000, khi nói “Cửu Long cạn dòng”, nhiều người xem đó là phát biểu "nghịch
lý" bởi đó là năm có lụt lớn ở miền Tây. Một vị tu sĩ đang tất bật lo việc
cứu trợ, mới nghe tên cuốn sách đã phát biểu: "Đang lũ lụt ngập trời với
nhà trôi người chết mà lại nói tới “Cửu Long cạn dòng” là thế nào?” Nhưng cần
hiểu rằng lũ và hạn tương ứng với mùa mưa và mùa khô là chu kỳ tự nhiên đã có từ
hàng ngàn năm trên dòng Mekong và các vùng châu thổ, và đến nay thì mức độ ngày
càng trầm trọng và gay gắt. Chúng ta không thể đổ lỗi hết cho "thiên
tai" mà cần can đảm gọi cho đúng tên những yếu tố "nhân tai" bởi
do chính con người gây ra qua suốt quá trình phát triển không bền vững
và có tính tự hủy từ nhiều thập niên qua đã làm gãy đổ sự cân bằng của cả
một hệ sinh thái vốn phức tạp nhưng cũng hết sức mong manh của dòng Mekong. Một
chuỗi những tai ương do chính con người gây ra đó là: (1) Phá huỷ tự sát những
khu rừng mưa trong toàn lưu vực. Những khu rừng mưa này có tác dụng như
những tấm bọt biển khổng lồ giữ nước trong mùa mưa, xả nước trong mùa khô với
chức năng điều hoà lưu lượng nước của dòng sông trong suốt hai mùa khô lũ, thì
nay không còn nữa; (2) Xây các con đập thuỷ điện không chỉ trên dòng chính mà
ngay trên khắp các phụ lưu sông Mekong từ thượng nguồn xuống tới hạ lưu, và
đáng kể nhất là chuỗi những con đập bậc thềm (Mekong Cascades) Vân Nam của
Trung Quốc. Hồ chứa các con đập ấy không những chỉ giữ nước mà còn ngăn chặn
phù sa như một dưỡng chất xuống vùng châu thổ ĐBSCL. Nguồn thủy điện cũng đưa tới
kỹ nghệ hoá, đô thị hoá với trút đổ các chất phế thải xuống sông gây ô nhiễm
nguồn nước sông Mekong; (3) Còn phải kể tới kế hoạch Trung Quốc cho nổ mìn phá
các ghềnh thác khai thông lòng sông Mekong để mở thuỷ lộ từ Vân Nam xuống xa tới
Vạn Tượng, Trung Quốc đã làm biến dạng toàn dòng chảy, gây xói lở trầm trọng
các khu ven sông; (4) Cộng thêm với những sai lầm về các kế hoạch thuỷ lợi tự
phát ngay nơi ĐBSCL như be bờ ngăn đập rồi tới nạn "cát tặc" ngày đêm
nạo vét lòng sông... Tình trạng này gây thảm họa nhãn tiền: nếu lụt thì sẽ
rất lớn ngay mùa mưa, hạn hán thì sẽ gay gắt hơn trong mùa khô và nạn ngập mặn
ngày càng lấn sâu vào trong đất liền. Như vậy chủ yếu là do các nguyên nhân
nhân tai, nay cộng thêm với biến đổi khí hậu, El Nino... là phần thiên tai cộng
thêm vào. Không gọi đúng tên, đổ hết cho thiên tai là một thái độ chối bỏ nguy
hiểm của giới chức Việt Nam hiện nay.
Trên
dòng chính Mekong, Trung Quốc đã và vẫn tiếp tục xây đập thủy điện trên thượng
nguồn; Lào xây đập dưới hạ nguồn; còn Thái Lan dẫn nước từ dòng Mekong vào ngay
cả mùa khô... Trong tình hình ấy, điều ông lo ngại nhất là gì?
Bước
vào thập niên thứ hai của thế kỷ 21, sau khi Trung Quốc đã hoàn tất hai con đập
lớn nhất: Nọa Trác Độ (Nuozhadu) 5.850MW và Tiểu Loan (Xiaowan) 4.200MW, về tổng
thể Bắc Kinh hầu như đã hoàn thành kế hoạch thủy điện của họ trên suốt nửa chiều
dài con sông Lan Thương (Lancang) - là tên Trung Quốc của sông Mekong. Theo
Fred Pearce, Đại học Yale, con sông Mekong nay đã trở thành tháp nước và
là nhà máy điện của Trung Quốc. Philip Hirsch, Giám đốc Trung tâm
Nghiên cứu sông Mekong thuộc ĐH Sydney nhận định: “Hai con đập khổng lồ Nọa
Trác Độ và Tiểu Loan sẽ ảnh hưởng trên suốt dòng chảy của con sông Mekong xuống
tới tận ĐBSCL của Việt Nam”. Chỉ với 6 con đập dòng chính hoàn tất, Trung Quốc
đã đạt được công suất 15.150MW – nghĩa là hơn một nửa toàn công suất tiềm năng
thủy điện của con sông Lan Thương. Với 8 dự án đập còn lại, và có thể sẽ còn
thêm nhiều dự án mới nữa, Trung Quốc sẽ dễ dàng dứt điểm sớm trong vòng mấy thập
niên đầu thế kỷ 21. Chúng ta không thể chỉ dựa vào một con số 16% lượng nước
sông Mekong đổ xuống từ Trung Quốc, để bảo rằng ảnh hưởng chuỗi đập Vân Nam là
không đáng kể. Xây chuỗi đập Vân Nam, Trung Quốc đã khởi đầu phá huỷ sự cân bằng
bền vững của toàn hệ sinh thái trong lưu vực sông Mekong. Dung lượng các hồ chứa
Vân Nam ngoài khả năng giữ lại hơn 30 tỉ mét khối nước còn chặn lại một trữ lượng
rất lớn phù sa không cho xuống tới ĐBSCL. Thiếu nước, thiếu phù sa lại thêm ngập
mặn với nước biển dâng, cả một vùng đất phì nhiêu ĐBSCL, cái nôi của một nền
văn minh miệt vườn, có tương lai trở thành một vùng đất chết do sa mạc hóa.
Điều
gì đáng lo ngại nhất hiện nay? Rõ ràng Việt Nam đã mất cảnh giác và thiếu chuẩn
bị trong cuộc chiến môi sinh "không tuyên chiến" của Trung Quốc. Lời
kêu gọi Trung Quốc xả nước từ hồ chứa Vân Nam để cứu hạn cho ĐBSCL đã nói lên
tình thế "bị động" của Việt Nam. Lẽ ra giới lãnh đạo phải tiên liệu
nguy cơ này từ nhiều năm trước. Nay lại thêm 9 dự án đập dòng chính hạ lưu của
Lào và 2 của Campuchia sẽ khiến cho bài toán cứu nguy ĐBSCL khó khăn và phức tạp
hơn nhiều, mà Việt Nam thì chưa có một chiến lược đối phó.
Hiệp
định Mekong 1995 được xem như là một cơ sở kiểm soát bảo vệ dòng Mekong, tuy
nhiên Trung Quốc từ chối tham gia. Tương tự, Công ước Liên Hiệp Quốc 1997 về sử
dụng các nguồn nước liên quốc gia, được Việt Nam thuận ký năm 2014, được biên
soạn đặc biệt nhằm bổ sung và hạn chế những bất cập trong các hiệp định lưu vực
hiện có như Hiệp định Mekong 1995, cũng thiếu tên Trung Quốc. Trong diễn tiến
đó, Trung Quốc nay lại khởi xướng một diễn đàn mới: Hợp tác Lancang - Mekong ra
mắt tháng 11.2015. Ông nhận định như thế nào về cơ chế này? Cơ hội của Việt Nam
cũng như các nước trên lưu vực tham gia có thể là gì? Theo ông, liệu Trung Quốc
có động cơ gì đằng sau đó không?
Uỷ
ban Sông Mekong (MR Committee) được Liên Hiệp Quốc thành lập từ 1957, nhưng mọi
dự án phát triển hầu như bị tê liệt do cuộc chiến tranh Việt Nam. Sau 1975, bước
vào thời bình, con sông Mekong trở lại là mục tiêu khai thác của các quốc gia
trong lưu vực. Nhu cầu phục hồi một tổ chức điều hợp liên quốc gia tương tự như
Ủy ban Sông Mekong trước đây là cần thiết. Ngày 5.4.1995, bốn nước hội viên gốc
thuộc lưu vực hạ lưu Mekong đã họp tại Chiang Rai, Bắc Thái, để cùng ký kết “Hiệp
ước Hợp tác phát triển bền vững hạ lưu sông Mekong” và đổi sang một tên mới là Ủy
hội sông Mekong (MR Commission). Đại diện Việt Nam đặt bút ký vào Hiệp định
Mekong 1995 là Ngoại trưởng Nguyễn Mạnh Cầm với chấp nhận một thay đổi cơ bản
trong hiệp ước mới: thay vì như trước, mỗi hội viên trong Ủy ban sông Mekong
(1957) có quyền phủ quyết bất cứ một dự án nào bị coi là có ảnh hưởng tác hại tới
dòng chính sông Mekong, nay theo nội quy mới (1995), không một một quốc gia nào
có quyền phủ quyết. Phát biểu trong Hội nghị Mekong 1999 tại Nam California,
chúng tôi nhận định đây là khởi điểm một bước sai lầm chiến lược của Việt Nam,
vì là quốc gia ở cuối nguồn.
Sáu
nước lưu vực sông Mekong đang đứng trước nhiều vấn đề bức thiết liên quan đến
kinh tế, xã hội cũng như bảo tồn môi trường sinh thái. Tuy nhiên, những khác biệt
về yếu tố địa chính trị lại là rào cản không nhỏ trong tiến trình hợp tác, và đặt
ra bài toán phải giải quyết hài hòa lợi ích của mỗi quốc gia. Theo ông, diễn biến
chính trị ảnh hưởng như thế nào trong vấn đề hợp tác vùng và phát triển vùng
trên dòng Mekong? Viễn cảnh phát triển Mekong sẽ là như thế nào trong bối cảnh
biến đổi khí hậu?
Nhắc
tới sự kiện Trung Quốc mới đây cho thành lập khối Hợp tác Lancang - Mekong, một
cơ chế bao gồm 6 nước cùng sử dụng sông Mekong, nhiều người vội lạc quan cho rằng
đó có thể là một phương tiện tốt để buộc Trung Quốc quan tâm nhiều hơn đến lợi
ích của các nước hạ nguồn. Mối lạc quan đó có thể đúng có thể không. Nhưng cần
nhận thức rõ một điều: từ 1995, Trung Quốc chọn đứng ngoài Ủy hội sông Mekong
chỉ gồm 4 nước hạ lưu: Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam. Tới nay với 6 con đập
dòng chính, về tổng thể, Trung Quốc đã hoàn tất kế hoạch thuỷ điện trên khúc
sông Mekong 2.200km của họ. Nay nếu có mở ra thêm khối Hợp tác Lancang - Mekong
thì đó cũng chỉ là một bước chiến lược của Trung Quốc, tạo cho mình một hình ảnh
hữu nghị nhưng thực tế là nhằm tăng cường thêm ảnh hưởng đưa tới khống chế toàn
bộ lưu vực sông Mekong. Trung Quốc sẵn có khả năng kỹ thuật, có nguồn tài chính
hầu như vô hạn, Bắc Kinh thừa sức để gạt ảnh hưởng của Hoa Kỳ và Nhật Bản ra khỏi
lưu vực sông Mekong, cũng như họ đã đánh sập thế thượng phong của Đệ thất hạm đội
Hoa Kỳ trên Biển Đông bằng các đảo chiếm của Việt Nam rồi mở rộng xây dựng căn
cứ quân sự trên đó.
Tương
lai khối Hợp tác Lancang-Mekong ra sao, vẫn tuỳ thuộc vào thiện chí rất đáng ngờ
của Trung Quốc. Những ai từng theo dõi cách cách hành xử của Trung Quốc trong
bao năm nay, cũng nhận thấy là Bắc Kinh chưa hề có Hồ sơ theo dõi tốt (Good
track records).
Nhưng rồi cũng phải kể tới tiềm năng "chất xám" mỗi quốc gia thành
viên khi tham dự khối Hợp tác Lancang – Mekong, và quan trọng hơn hết là liệu
có được một mẫu số chung đoàn kết của các nước nhỏ hay không. Thiếu một
"tinh thần sông Mekong" nơi các quốc gia hạ lưu như hiện nay (vẫn cái
cảnh "đồng sàng dị mộng"), lại thêm ác ý như từ bao giờ (Trung Quốc
luôn luôn chia để trị), thì khối Hợp tác Lancang - Mekong chỉ là chiếc dù tạo
thêm ảnh hưởng quyền lực của Trung Quốc trên mỗi quốc gia hạ nguồn.
Nếu
Trung Quốc có thực tâm, phải đòi hỏi Bắc Kinh đi đến một Hiệp ước Lancang -
Mekong theo đó mỗi quốc gia thành viên phải được tôn trọng và đối xử bình đẳng,
có thể xem đây như một Ủy hội sông Mekong mở rộng bao gồm thêm Trung Quốc và
Myanmar.
Điểm qua tình hình hiện nay: Thủ tướng Campuchia Hunsen gần như hậu thuẫn vô điều
kiện chính sách của Trung Quốc; Lào thì bất chấp mọi khuyến cáo vẫn từng bước
thực hiện xây 9 con đập dòng chính Mekong (đang xây hai đập Xayaburi và Don
Sahong); Thái Lan không ngừng lấy nước từ sông Mekong cung cấp cho các vùng khô
hạn của họ; Myanmar thì không phải là yếu tố quan trọng khi chỉ tiếp cận một
khúc sông Mekong nơi vùng Tam giác vàng; riêng Việt Nam gần như bị động và chưa
có "một chiến lược trên bàn cờ Mekong" khi quyết định tham dự khối Hợp
tác Lancang - Mekong.
Điều
cần làm ngay, là cấp thiết di chuyển Ủy ban Mekong Việt Nam từ Hà Nội về ĐBSCL
để cùng bắt tay hình thành một phân khoa Mekong nơi ĐH Cần Thơ, giúp phái đoàn
Việt Nam có một hồ sơ Mekong mang tính chiến lược, có cơ sở pháp lý khi họ tới
dự những hội nghị thượng đỉnh Mekong. Mekong Delta SOS phải là ưu tiên số một
trong nghị trình của hội đồng Chính phủ, của Quốc hội và cả của Bộ Chính trị.
Thảm hoạ đại hạn nơi ĐBSCL nếu cần phải đưa ra trước Diễn đàn của Liên Hiệp Quốc.
Ông
đánh giá thế nào về vai trò của tiếng nói cộng đồng, các tổ chức phi chính phủ
(NGO) trong bối cảnh các quốc gia lưu vực sông Mekong còn nhiều quan điểm khác
biệt? Ở Việt Nam, theo ông, vai trò tiếng nói này hiện nay thế nào, và cần như
thế nào?
Khi
nhìn chung vào lưu vực 5 nước sông Mekong hạ nguồn (nay có thêm Myanmar), một
ký giả ngoại quốc nhận xét: tiếng nói của các cộng đồng dân sự, các mạng xã hội
Việt Nam về vấn đề sông Mekong được kể là "khá hiếm" so với những tiếng
nói của cư dân Bắc Thái Lan, người dân Lào và ngay cả dân Campuchia. Điều này hầu
như lại càng rất hiếm thấy nơi cộng đồng 20 triệu cư dân ĐBSCL. Cũng dễ hiểu,
đa số nông dân bị thiếu học với một nền giáo dục thấp hơn cả Tây nguyên, lại
thêm bị bưng bít thông tin thì làm sao bảo họ có tiếng nói ngoài thái độ cam chịu.
Tiếng nói của những "tổ chức được gọi là NGO" thì luôn luôn luôn bị
kiểm soát và định hướng bởi Nhà nước, và những định hướng thiển cận như hiện
nay đã triệt tiêu mọi sáng kiến từ các nguồn trí tuệ. Nhưng dẫu sao, quan
sát từ bên ngoài, đã thấy ánh sáng nơi cuối đường hầm, đang có những nỗ lực
tích cực từ trong nước để hình thành những cộng đồng dân sự xã hội thực sự có
tiếng nói, nhưng dĩ nhiên có một cái giá phải trả cho những bước tiên phong ấy.
Đó là một tiến trình không thể đảo nghịch và cũng đã đến lúc Nhà nước ý thức được
rằng họ không thể tạo nút chặn cho cả một xu thế thời đại.
Biển Hồ: Mùa khô 2.500 km2 (trái), mùa mưa 12.000 km2 (phải)
Biển Hồ nay thoi thóp, không còn co giãn với hai mùa mưa nắng
và đang cạn dần (nguồn: Tom Fawthrop)
Cảm
nhận của ông như thế nào về vai trò của các nhà khoa học Việt Nam hiện nay
trong "bài toán" sông Mekong nói chung và ĐBSCL nói riêng? Họ cần có
"cơ chế" gì để tiếng nói thực sự đạt hiệu quả?
Tuy
chưa có dịp được gặp hết, chúng tôi vẫn theo dõi sinh hoạt của các nhà khoa học
Việt Nam từ những năm qua. Họ đã và đang phải làm việc trong những điều kiện vô
cùng khó khăn, nhưng nỗ lực của các anh chị ấy để cất tiếng nói bảo vệ một
hệ sinh thái lành mạnh cho Việt Nam tuy thầm lặng đã được nhiều người
biết đến. Từ bên ngoài, chúng tôi luôn quan niệm "bài toán" sông
Mekong và cứu nguy ĐBSCL là phải từ các nhà khoa học và giới trẻ trong nước. Việt
Nam không hề thiếu chất xám nhưng giới khoa học ấy không có phương tiện, không
có tự do hoạt động ngay cả trong môi trường đại học. Có thể đi tới một kết luận:
"dân chủ và môi sinh" phải là bộ đôi không thể tách rời.
Tôi
cũng cho rằng, cứu vãn được nhịp đập của “trái tim Biển Hồ” là giải pháp khả
thi cứu nguy cho các vùng châu thổ Tonle Sap Campuchia và ĐBSCL của Việt Nam,
dĩ nhiên với cái giá rất cao mà Việt Nam không thể không hợp tác với Campuchia
mà đầu tư vào.
Từ
hai tác phẩm về Mekong của ông còn cho thấy ông có một kho dữ liệu quý về văn
hóa, lịch sử, môi trường... liên quan đến 4.800km dòng Mekong, từ Tây Tạng đổ
xuống Biển Đông, nơi hơn 65 triệu cư dân sinh sống. Đó là những tư liệu chuyên
ngành chẳng liên quan gì đến nghề bác sĩ của ông cả. Nên nếu được tự nói về
mình, ông nhận mình là một bác sĩ, nhà văn, nhà báo, hay là một khoa học?
Tốt
nghiệp Y khoa Sài Gòn năm 1968, hành nghề y khoa trong nước rồi ra hải ngoại
hơn 40 năm, y khoa đã như một phần đời sống không dễ tách rời của tôi. Khi còn
là sinh viên, tôi viết văn, làm báo, hoạt động xã hội cùng với những người trẻ
đồng trang lứa. Thế hệ chúng tôi không chỉ có học tập mà còn rất quan tâm tới
các vấn đề đất nước, riêng tôi về sau này còn có mối quan tâm đặc biệt tới các
vấn đề môi sinh, trong đó có con sông Mekong và ĐBSCL. Cùng với nhóm Bạn Cửu
Long, chúng tôi đã thực sự khởi đầu hoạt động từ 1995, đến nay cũng đã 21 năm rồi.
Tôi đã được gán cho nhiều căn cước khác nhau, nhưng một cách khái quát, nói như
ký giả Long Ân, có lẽ đúng nhất tôi chỉ là con người xanh của môi sinh.
Cám
ơn ông!
Lê
Quỳnh thực hiện
Tạp chí Người Đô Thị 29.04.2016
Audio:
Download books:
